TEMEL HAKLAR VE ÇEŞİTLERİ - İnsan Hakları kavramı, tüm insanlara verilen hak ve özgürlükleri kapsar. - Yaşama hakkı, tüm insanların öncelikli hakkıdır. Yaşama hakkı olmadan diğer hak ve özgürlükler de olmaz. - Temel hak ve özgürlükler üç büyük kümede toplanır. 1. Kişinin hak ve özgürlükleri 2. Sosyal ve ekonomik haklar 3. Siyasal haklar - Bazı hak ve özgürlükler birbirinin temelini oluşturur. Örneğin, düşünce özgürlüğü, eğitim hakkına; eğitim hakkı, bilim ve sanat özgürlüğüne; bilim ve sanat özgürlüğü eğitim hakkına temel olabilir. TEMEL HAK VE ÇEŞİTLERİ a. Yaşama Hakkı Yaşama hakkı, tüm hakların temelidir. Çünkü diğer hak ve özgürlüklere ulaşabilmek için yaşamak gerekir. Örneğin önemli bir sağlık problemi olan bir kişi, seyahat ve çalışma özgürlüğünden de mahrum kalır. Devletin yaşama hakkını korumak için aldığı önlemler: - Anne ve çocuk sağlığını korumak - Gençleri alkol ve uyuşturucudan korumak - Korunmaya muhtaç çocuklara sahip çıkmak - İnsanın maddî ve manevî varlığının gelişmesi için gerekli şartları hazırlamak b. Kişi Dokunulmazlığı Anayasamıza göre, bazı özel durumlar dışında kişinin vücut bütünlüğüne dokunulmaz. Anayasamıza göre şu özel durumlarda kişi özgürlüğüne dokunulabilir: - Acil ameliyatlarda vücudun gerekli yerlerinin alınmasıyla - Kişinin kendini savunma zorunluluğuyla saldırganı öldürmesiyle - Cezalı kişilerin çalıştırılmalarıyla - Çocukların ıslah evlerinde tutulmalarıyla - Toplum için tehlike saçan kişilerin sınır dışı edilmeleriyle - Suçluluğu konusunda önemli ipuçları bulunan kişilerin yakalanmalarıyla c. Özel Yaşamın Gizliliği Kişinin istediği şeyleri gizli tutmaya hakkı vardır. Gizlilik aile yaşamından başlar. Kişi, eşiyle ve çocuklarıyla arasında geçenleri açıklamak zorunda değildir. Özel yaşamın gizliliğine dokunulduğu durum: Mahkemede yargılama nedeniyle yetkililerin özel yaşamla ilgili araştırma yapmalarıdır. ç. Konut Dokunulmazlığı Kişinin izni olmadan konutlara girilemez. Kimsenin oturduğu eve dokunulmaz. Ancak anayasamız, bazı yetkilere, suçlu arama, suç kanıtı arama vb. nedenlerle konuta girme yetkisi tanıyor. d. Sağlık Hakkı Sağlık hakkı, hem beden hem de ruh sağlığı ile ilgili bir haktır. Devlet her yaştaki tüm vatandaşların beden ve ruh sağlığını geliştirecek tedbirleri alır. Ancak sağlık hakkını gerçekleştirmek, sadece devletin görevi değildir. Sağlığın, çevrenin ve çevre sağlığının korunmasında kişilere önemli görevler düşmektedir. e. Eğitim Hakkı Anayasamızda eğitimle ilgili yer alan maddeler şunlardır : - Kimse eğitim ve öğrenim hakkından yoksun bırakılamaz. - İlköğretim, kız ve erkek bütün vatandaşlar için zorunlu devlet okullarında parasızdır. (md.42). - Devlet, parasal olanakları yetersiz, başarılı öğrencilerin öğrenimlerini sonuna kadar sürdürebilmesi için onlara yatılı, burs, yurt olanakları gibi olanaklar sağlar. - Devlet, durumları nedeniyle özel eğitime gereksinimleri olanların eğitimlerini sağlamak üzere gerekli önlemleri alır. - Devlet başka ülkelerde çalışan yurttaşlarımızın çocuklarının eğitimi için gerekli önlemleri alır. UYARI: Anayasamıza göre eğitim; Atatürk ilkeleri doğrultusunda, çağdaş ve milli olmalıdır. f. Seçme Ve Seçilme Hakkı Anayasamıza göre vatandaşlar; seçme ve seçilme, bağımsız olarak ya da bir siyasî parti içinde siyasî faaliyette bulunma, halk oylamasına katılma hakkına sahiptir. UYARI: Anayasamıza göre; seçmen yaşı 18, milletvekili seçilme yaşı 30, belediye ve muhtar seçilme yaşı, cumhurbaşkanı seçilme yaşı 40'tır. Anayasamıza göre seçimlerde oy kullanmayacaklar şunlardır : - Silâh altında bulunan er ve erbaşlar - Askerî öğrenciler - Hükümlüler g. Dilekçe Hakkı Dilekçe hakkı, diğer bir çok hakkı (çalışma, haberleşme, hak arama vs.) korumak için gerekli olan bir haktır. Kişi bu hakkını kullanarak hem kendi sorunlarını çözmeye çalışır hem de toplumun yönetiminde etkili olur. Diğer Haklarımız : Mülkiyet Hakkı Mülkiyet; kişilerin taşınır ve taşınmaz mal varlığı anlamına gelir. Anayasamıza göre mülkiyet hakkı toplum yararına aykırı olarak kullanılamaz. Bu durumda devlet, mülkiyet ve miras hakkını sınırlandırabilir. Çalışma Hakkı Çalışma hem bir hak hem de yükümlülüktür. Anayasamıza göre; herkes dilediği alanda çalışma hakkına sahiptir. Devlet, çalışma yaşamını düzenlemek, çalışanları korumak, işsizliği önlemek için gerekli önlemleri alır. Kimse, yaşına, cinsiyetine, gücüne uymayan işlerde çalıştırılamaz. Küçükler ve kadınlar ile bedenî ve ruhî yetersizliği olanlar, çalışma şartları bakımından özel olarak korunurlar. Sosyal Güvenlik Hakkı Sosyal güvenlik, emeği ile geçinenlerin, emeklilerin ve güçsüzlerin korunması için devletçe önlem alınması demektir. UYARI: Sosyal güvenliği korumak için Emekli Sandığı, Sosyal Sigortalar Kurumu, Bağ - Kur gibi kuruluşlar kurulmuştur. Anayasımıza göre; herkes sosyal güvenlik hakkına sahiptir. TEMEL ÖZGÜRLÜKLER 1. Özgürlük Kavramı Başkalarına zarar vermediği sürece insanların özgürlüğü engellenemez. Devlet, kişilerin özgürlüğünü korumakla görevlidir. 2. Temel Özgürlükler Kavramı Yaşama hakkı olmadan diğer haklar da olamaz. Demek ki temel özgürlüklerin ilki yaşama hakkıdır. Diğer bir temel özgürlük ise düşünce öz gürlüğüdür. Düşünce özgürlüğü olmadan bilim ve sanat özgürlüğü de olmaz. 3. Düşünce, Kanaat ve İfade Özgürlükleri İnsanın düşüncelerini özgün görüşler olarak belirtebilmesi onun en temel özelliğidir. Anayasamıza göre, herkes düşünce ve kanaat hürriyetine sahiptir. Anayasamız bu özgürlüğün kullanılmasında da bazı sınırlandırmalar getirmiştir. Buna göre düşünceyi açıklama özgürlüğü : - Suç işlemeyi özendirmemelidir. - Devlet, aile ve kişi sırlarını açıklamaya neden olmamalıdır. - Yargılamayı engellememelidir. - Yasaklanmış bir dille kullanılmamalıdır. 4. Bilim ve Sanat Özgürlüğü Anayasamız "Herkes, bilim ve sanatı serbestçe öğrenme ve öğretme, açıklama, yayma ve bu alanlarda araştırma yapma hakkına sahiptir." diyor. Anayasamız, bilim ve sanatı yayma hakkının kullanılmasına bir kaç sınır getiriyor. Bilim ve sanat ürünlerini yayarken : - Türkiye'de cumhuriyetten başka yönetim biçimi savunulamaz. - Devletin, insan haklarına saygılı olma özelliği aleyhine davranılamaz. - Cumhuriyetin Atatürk milliyetçiliğine bağlılık, demokratiklik, lâiklik ve sosyal hukuk devleti nitelikleri aleyhine davranılamaz. - Türkiye'nin çıkarlarına zarar veren yabancı yayınların ülkeye girişi engellenir. 5. Basın Özgürlüğü Bilim ve sanat birikimi, yaşam boyu sürecek öğrenme etkinliği ile gerçekleşir. Bunda kitap, gazete, sergi, radyo, televizyon ve bilgisayarların etkisi vardır. Anayasamıza göre devlet, basınının haber alma hürriyetlerini sağlayacak önlemler alır. Anayasa, basın ve yayın özgürlüğüne de bazı sınırlamalar getirmiştir. Basın ve yayın yoluyla : - Devletin, ülkenin ve milletin bütünlüğünü bozucu yayınlar yapılamaz. - Yasaklanmış bir dilden yayın yapılamaz. - Yayın yaparak suçlar özendirilemez, suçlulara destek verilemez. - Suçluların yakalanması, sorgulanması ve yargılanması engellenemez. - Devlet ve kişi sırları açıklanamaz. - Başkalarına hakaret edilemez. 6. Din ve Vicdan Özgürlüğü Din, tanrıya inanma ve ibadet davranışıdır. Vicdan ise kişinin kendi davranışlarıyla ilgili yargıya varmasıdır. Din ve vicdan özgürlüğü Lâikliğin temelidir. Anayasamıza göre Türkiye Cumhuriyeti, lâik bir devlettir. Anayasamızın 24. maddesine göre ise : - Herkes vicdan, dinî inanç ve kanaat özgürlüğüne sahiptir. - Din, mezhep ve diğer konularda ayrımcılık yapmamak koşuluyla ibadet, dinsel ayin ve törenler yapmak serbesttir. - Kimse ibadete ve dinsel törene katılmaya zorlanamaz, - Kimse dinsel inanç ve kanaatlerinden dolayı kınanamaz. - Din ve ahlâk eğitimi ve öğretimi devletin denetimi altında yapılır. - Din kültürü ve ahlâk öğretimi ilk ve ortaöğretim kurumlarında zorunlu bir derstir. Bunun dışındaki din ve ahlâk eğitim ve öğretimi ancak, kişilerin isteğine, küçüklerin ana baba ya da yasal koruyucuların isteğine bağlıdır (md.24). - Kimse devletin temel düzenini, kısmen de olsa din kurallarına dayandıramaz. - Kimse hiçbir gerekçeyle dini, din duygularını ya da dince kutsal sayılan şeyleri kötüye kullanamaz. 7. Haberleşme Özgürlüğü Haberleşme hürriyeti de özel hayatın korunması ile ilgilidir. Herkes haberleşme hürriyetine sahiptir. Kimsenin mektubu, kolisi açılamaz, telefonu dinlenemez. UYARI: Kanun açıkça gösterdiği hallerde, usulüne göre verilmiş hakim kararı olduğu zaman haberleşme engellenebilir. 8. Yerleşme ve Seyahat Özgürlüğü Anayasamızın 23. maddesinde yerleşme ve seyahat özgürlüğü düzenlenmiştir. Anayasamızda yerleşme hürriyeti için sınırlamalar şunlardır : - Suç işlenmesini önlemek - Sosyal ve ekonomik gelişmeyi sağlamak - Sağlıklı ve düzenli kentleşmeyi gerçekleştirmek - Kamu mallarını korumak amacıyla sınırlama getirebilir. Seyahat hürriyeti için getirilen sınırlamalar şunlardır: - Suç, kovuşturma, soruşturma ve suç işlenmesini önleme amaçlarıyla kanunla sınırlanabilir. - Vatandaş sınır dışı edilemez ve yurda girme hakkından yoksun bırakılamaz. 9. Toplantı Hak ve Özgürlüğü İnsanlar, toplu olarak düşünmek, tartışmak, sorunlara görüşerek çözümler getirmek alışkanlığı edinmişlerdir. Demokratik toplantı ve gösteriler, hak almada ortak gücün kullanılma yöntemidir. Anayasamıza göre "Herkes, önceden izin almadan, silâhsız ve saldırısız toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkına sahiptir" (md.34). Örgütlenme Özgürlüğü Dernek, belli bir amacı gerçekleştirmek için insanların kurduğu topluluktur. Anayasamızda; herkesin önceden izin almadan dernek kurabilme hakkına sahip olduğu açıklanmaktadır. Ancak derneklerin siyasî faaliyette bulunamayacakları belirtilmiştir. Anayasamıza göre örgütler, ülke ve ulus bütünlüğünü bozucu, suçu özendirici, insan hak ve özgürlüklerini engelleyici, lâikliğe ve demokrasiye zarar verici eylem ve davranışlarda bulunamazlar. Hak Arama Özgürlüğü İnsanlar, hak ve özgürlüklerinin sağlanmaması ya da engellenmesi durumunda, ülkelerin görevli kurumlarına başvurma özgürlüğüne sahiptirler. Anayasamızda hak arama hürriyeti 36. madde ile düzenlenmiştir. "Herkes, meşru vasıta ve yollardan faydalanmak suretiyle yargı mercileri önünde davacı veya davalı olarak iddia ve savunma hakkına sahiptir. Hiç bir mahkeme, görev ve yetkisi içindeki davaya bakmaktan kaçamaz." Bu maddede fertlerin sahip oldukları hak ve hürriyetlerin korunmasını sağlayan hükümler vardır. Fertler anayasamızca kendilerine tanınan haklarını meşru yollardan arama hürriyetine sahiptir.. Yazan:Ata Dallı